یک هفته فیلم بی‌هدف 

 این در حالی بود که دوره سی و نهم و چهلم این جشنواره هرگز برگزار نشد و از دوره چهل و یکم جشنواره فیلم فجر هم دوباره به آن چسبید.

یعنی درواقع این دوره چهل و یکمین جشنواره جهانی فیلم فجر بایستی محسوب شود که با دو پله پرش، به جشنواره چهل و سومین تعبیر شد! 

چگونه یک جشنواره فیلم معتبر می‌شود؟
اعتبار، رتبه و درجه جشنواره‌های جهانی معمولا با چند عامل سنجیده می‌شود که عبارتند از: 
۱. کیفیت فیلم‌های شرکت‌کننده 
۲. بکر بودن فیلم‌ها که پیش از جشنواره فوق هیچ اکران جشنواره‌ای یا حداقل نمایش عمومی نداشته باشند. 
۳. هیأت‌های داوری و اعتبار جهانی اعضای آن 
۴. بازار فیلم، استودیو‌ها و کمپانی‌های شرکت‌کننده در آن 
۵. مهمانان خاص جشنواره و شهرت و معروفیت جهانی آنها 

قدمت همه این موارد در یک جشنواره، استحکام و قوت آن را نشان داده و البته موضوعاتی مانند عنوان، نشانه و علامت اختصاری جشنواره‌ها و سالن‌های برگزاری آن به‌ویژه کاخ جشنواره_ که بسیار در کادر دوربین‌ها و تبلیغات قرار می‌گیرد_ همواره از نکات قابل تأمل به‌شمار آمده است. فی‌المثل جشنواره‌های گروه A جهانی مانند کن، برلین و ونیز که سابقه طولانی و قابل توجه دارند همواره سعی می‌کنند در حوزه فیلم‌های هر سال بخش اصلی خود یعنی مسابقه فیلم‌های بلند داستانی و عناوین مشهور که حداقل در جشنواره‌ها و سینمای هنری جهان شناخته شده‌اند وجود داشته باشد. 

مثلا در جشنواره‌های برلین، کن یا ونیز امسال به اسامی معروفی مانند پدرو آلمودوار، اولیویه آسایاس، اسکارلت جوهانسون، اسپایک لی، کریستوفر مک‌کواری، ایتن کوئن، برادران داردن، جیم جارموش، کاستا گاوراس، ورنر هرتزوگ، الکساندر پین، و ریچارد لینک‌لیتر برمی‌خوردیم که تقریبا در عرصه سینمای جهانی اسامی مطرحی به‌شمار می‌آیند، اما جشنواره‌ای که در همین هفته گذشته تحت عنوان «جشنواره جهانی فیلم فجر» برگزار شد، براساس عناصری که ذکر گردید تا چه حد از اعتبار برخوردار بود؟ 

اولین نشانه‌ای که از جشنواره موسوم به جشنواره جهانی فیلم فجر جلب توجه کرد، علامت اختصاری‌اش بود که گویا در سال ۱۳۹۵ با درایت و هوشمندی مدیران و مسئولان جشنواره برای اولین بار طراحی و اجرا شد! اما متأسفانه وقتی این علامت اختصاری را جست‌و‌جو کردیم، به جشنواره دیگری به نام «فرایبورگ» برخوردیم که اگرچه جشنواره‌ای درجه دوم در سوئیس بود ولی خیلی پیشتر علامت اختصاری خود را متشکل از یک اف بزرگ انگلیسی و یک آی بزرگ و دو اف کوچک (FIff) قرار داده بود. 

اما مهم‌ترین پارامتر برای اعتبار یک جشنواره فیلم، آثار شرکت‌کننده در آن به‌خصوص در بخش‌های اصلی رقابتی محسوب شده که معمولا در جشنواره‌های معتبر چه از گروه A یا گروه‌های پایین‌تر سعی می‌کنند فیلم‌هایی را در بخش‌های اصلی خود شرکت دهند که قبل از آن در هیچ جشنواره دیگری_ یا لااقل در جشنواره‌های درجه ۲ و ۳_ نمایش نداشته و در نهایت اگر در برخی جشنواره‌های مهم و معتبر هم نمایش داده شدند، تا قبل از جشنواره یاد شده به اکران عمومی درنیامده باشند. 

براساس همین قاعده، اعتبار جشنواره‌های مختلف فیلم سنجیده می‌شود. مثلا در جشنواره‌های گروه A معمولا فیلم‌های بخش مسابقه پیش از آن جشنواره هیچ‌گونه اکران عمومی یا خصوصی اعم از جشنواره‌ای یا نمایش عمومی نداشته‌اند. در جشنواره‌های گروه B اگر فیلم‌هایی هم از بخش اصلی آن در جشنواره‌های دیگر به‌خصوص گروه A به نمایش درآمده‌اند، اما سعی می‌شود فیلم‌هایی که اکران عمومی داشته به هیچ‌وجه در بخش‌های اصلی رقابتی شرکت داده نشوند و اصلا شرط حضور در این جشنواره‌ها، عدم اکران عمومی یا عدم نمایش در جشنواره‌های مشابه قید شده است. 

فیلم‌های گمنام اکران شده تاریخ گذشته 

در آیین‌نامه همین دوره جشنواره جهانی فیلم فجر که به امضای دبیر آن انتشار یافت، آمده است: 

* فیلم‌هایی که برای نخستین بار در جهان ارائه می‌شوند، در اولویت قرار دارند. تمامی فیلم‌های ارسال شده باید حداقل نخستین نمایش خود را در ایران داشته باشند. 

* فیلم‌ها نباید پیش از تاریخ جشنواره در ایران به‌صورت سینمایی، ویدئو، دی‌وی‌دی، تلویزیون، آنلاین یا وی‌او‌دی منتشر شده باشند. 

* سال تولید (برای بخش‌های رقابتی): تنها فیلم‏هایی پذیرفته می‏‌شوند که پس از ژانویه ۲۰۲۴ تولید شده باشند. 
این درحالی است که دقیقا برخلاف آیین‌نامه خود جشنواره، در هر چهار بخش رقابتی جشنواره (مسابقه بین‌الملل، جلوه‌گاه شرق، چشم‌انداز و زیتون شکسته)، تقریبا هیچ فیلمی وجود نداشت که در جشنواره‌های متعدد شرکت و نمایش نداشته و بعضا حتی در کشور‌های مختلف به اکران عمومی درآمده و برخی تولید سال ۲۰۲۳ یعنی قبل از ۲۰۲۴ بودند و حتی بعضی از آنها به صورت آنلاین یا VOD هم منتشر شده که به سهولت می‌توانستیم با دانلود از اینترنت یا به‌صورت آنلاین آنها را در فضای مجازی به تماشا نشسته و نیازی به این جشنواره و برگزاری پرهزینه آن نبود. 

جوایز اصلی به فیلم‌های دست‌چندم!

مثلا در بخش مسابقه بین‌الملل، فیلم «درس آموخته‌ها» ساخته بالینت سیملر که جایزه اول یعنی سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کرد، اصلا از ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۴ یعنی اواخر شهریور سال گذشته در مجارستان به اکران عمومی درآمده! و طی سال گذشته و امسال (قبل از نمایش در بخش مسابقه بین‌الملل جشنواره جهانی فیلم فجر) در ۱۱ جشنواره ریز و درشت دیگر نمایش داشته است؛ مانند لوکارنو (۹ آگوست ۲۰۲۴)، وین و لجوبلجانا (اکتبر ۲۰۲۴)، هند و کورک ایرلند (نوامبر ۲۰۲۴)، استانبول و مسکو (آوریل ۲۰۲۵)، تایپه و اورشلیم و شانگهای (ژوئن ۲۰۲۵) و....
فیلم «مارس تا مه» ساخته مارتین پاول رپکا که جایزه بهترین کارگردانی را در این بخش گرفت، در ۲۸ ژوئن ۲۰۲۴ یعنی تیرماه سال گذشته در جشنواره کارلو وی واری و یک سال بعد یعنی سوم جولای ۲۰۲۵ در زمره فیلم‌های تابستانی لوپزیک به نمایش درآمد و همچنین امسال در چک به نمایش عمومی گذارده شد!

و بالاخره بدتر از همه جایزه بهترین فیلمنامه بخش مسابقه بین‌الملل به فیلم «به من نگاه کن» ساخته ولادیمیر گراماتیکوف داده شد که از پنجم سپتامبر ۲۰۲۴ (یعنی نیمه شهریور سال گذشته) در روسیه به نمایش عمومی گذارده شده و بدتر از همه از ۲۲ اکتبر همان سال یعنی مهرماه در روسیه به اکران آنلاین و VOD درآمد! و البته در اردیبهشت سال گذشته در جشنواره مسکو و در ۱۴ آگوست یعنی اواخر مرداد پارسال در فستیوال فیلم‌های روسی «پنجره‌ای به اروپا» نمایش داده شد! 

در بخش جلوه‌گاه شرق به جز فیلم ایرانی «مرد آرام» که در جشنواره فیلم فجر سال گذشته و برخی جشنواره‌های دیگر نمایش داشت و از سوی مخاطبان و منتقدان اثر بسیار ضعیفی قلمداد شد و متاسفانه سیمرغ بلورین مشارکت و بهترین دستاورد هنری را دریافت کرد و حتی در امتیازدهی وب‌سایت معتبر IMDB نمره ۸/۳ از ۱۰ را گرفته، (از همین روی هم بهنوش صادقی یعنی سازنده فیلم روی صحنه اعطای جایزه سر از پا نمی‌شناخت)، فیلم توافق (مستعمره) The Settlement ساخته محمد رشاد جایزه ویژه هیأت داوران را گرفت، در حالی‌که به جز جشنواره فیلم مصر در فوریه ۲۰۲۵ (بهمن سال گذشته) و بخش پرسپکتیو جشنواره پارسال برلین، در جشنواره‌های گمنامی مانند بولزانو و ال گونا و همچنین سینه MAD مصر شرکت داشت!

و بالاخره فیلم «جایی که درنا‌های سفید می‌رقصند» به کارگردانی مایکل لوکاچفسکی جایزه بهترین فیلم این بخش را دریافت کرد در حالی‌که از ۲۵ آوریل ۲۰۲۴ یعنی پنجم اردیبهشت سال گذشته در روسیه به اکران عمومی درآمد و در همان سال در جشنواره‌های ناشناخته فیلم کودکان شلینگل آلمان و جشنواره فیلم زروپلاس نیز شرکت داشت!

«ریورستون» از سریلانکا و به کارگردانی الیت راتنایک در بخش چشم‌انداز درحالی جایزه ویژه هیأت داوران را گرفت و کارگردانش با شور و حال عجیب و غریبی روی صحنه شوآف اجرا کرد که در جشنواره‌های سنگاپور و شانگهای حضور داشت و «راند ۱۳» از تونس به کارگردانی محمدعلی نهدی در‌حالی همراه «دو روی پاییز» بهترین فیلم این بخش شد که قبلا در تونس به اکران عمومی درآمده و در جشنواره‌های تالین و قاهره هم شرکت داشته است!
از دیگر آثار این بخش‌ها باید به فیلم‌هایی مانند «رودخانه بازمی‌گردد» ساخته ماساکازو کانکو اشاره کرد که از اول فروردین امسال در ژاپن و از اواخر آبان در اسپانیا به اکران عمومی گذارده شد و در نوامبر سال گذشته هم در بازار فیلم‌های آمریکایی حضور داشت و در چند جشنواره دیگر هم شرکت کرد یا «حال عشق» ساخته مونا خالدی و کارول منصور که از اول اکتبر یعنی ۱۰ مهرماه اکران عمومی داشته و فیلم «پاوانه برای یک نوزاد» به کارگردانی چونگ کیات آون که علاوه بر اکران عمومی از تابستان امسال در هنگ‌کنگ، مالزی و تایوان، قبل از حضور در جشنواره جهانی فیلم فجر، در ۱۵ جشنواره دیگر به نمایش درآمد و بالاخره فیلم «دره تبعید» به کارگردانی آنا فهر که اصلا تولید ۲۰۲۳ است (برخلاف آیین‌نامه جشنواره که تصریح دارد، آثار شرکت‌کننده در بخش‌های رقابتی باید از ژانویه ۲۰۲۴ به بعد ساخته شده باشد)، یکی دو سال قبل از حضور در جشنواره جهانی فیلم فجر ۲۰۲۵، در شش جشنواره ۲۰۲۳ و سه جشنواره ۲۰۲۴ دیگر شرکت داشت!

این داوران را از کجا آورده‌اید؟!

وضعیت داوران جشنواره از این هم اسف بارتر بود. به‌جز نوری بیلگه جیلان (فیلمساز مهم ترک) و آنگلوس فرانتزیس یونانی و همچنین برخی داوران ایرانی، بقیه اعضای هیأت‌های داوری اغلب ناشناس و با رزومه‌ای تقریبا خالی بودند؛ مثلا در هیأت داوران مسابقه بین‌الملل، حضور یک تهیه‌کننده و کارگردان به نام خوزه کابرا بتانکورت با فقط پنج فیلم کوتاه ناشناس! (آن هم برای داوری فیلم‌های بلند داستانی!) یا یک بازیگر هندی به نام بیجایا جنا که از ۳۰ سال پیش تاکنون تنها یک فیلم بازی کرده! 

در داوری بخش جلوه گاه شرق، آلکساندرا مارکوویتس که نامش به عنوان مستند ساز و تدوینگر آمد، اما در رزومه‌اش هیچ مستندی وجود ندارد و به عنوان تدوینگر تنها دو فیلم کوتاه دیده می‌شود که البته از عوامل تولید یک سیت کام و یک شوی تلویزیونی در کرواسی هم بوده است. 

تنگ لی یین که به عنوان مدیر رسانه و سینما معرفی شد، در کارنامه‌اش تنها تهیه‌کننده اجرایی دو فیلم کوتاه و چهار اپیزود از یک مینی‌سریال ثبت شده، همچنین شوشانیک میرزاخانیان که به عنوان تهیه‌کننده و مدیر سینمایی در این هیأت قرار گرفت، در رزومه‌اش فقط به عنوان Additional Crew (افراد رزرو و کمکی در گروه پشت صحنه) در یک فیلم بسیار ضعیف با امتیاز ۳ از ۱۰ مربوط به ۳۵ سال به چشم می‌خورد؟!

نبویشا یووانویک در هیأت داوران بخش زیتون شکسته هم اگرچه در کاتالوگ جشنواره، او را به عنوان کارگردان و تهیه‌کننده معرفی کردند، اما در کارنامه‌اش فقط دو فیلم کوتاه بسیار پرت و ناشناس وجود دارد!، این موضوع درباره محمد الکندی (که در همان کاتالوگ، فیلمساز و تهیه‌کننده ذکر شده) تنها یک فیلم کوتاه ناشناس است؟! و بالاخره دنیز یاووز که به عنوان مدیر هنری جشنواره در لیست هیأت داوران قرار گرفته، آن‌قدر ناشناس بود که در منابع مختلف فقط به عنوان بازیگر چهارم یک فیلم بسیار گمنام یافت شد. 

درباره بقیه اعضای هیأت داوران بخش‌های مختلف رقابتی مانند اوژن هنری مور، ایگور ویکتروویچ لوشین و سمیره حاج‌جیلانی هیچ‌گونه اطلاعاتی از منابع سینمایی مکتوب و اینترنتی و مجازی به دست نیامد! 

قحطی مهمانان خارجی صاحب‌نام هم آن‌قدر برجسته بود که کلیت تبلیغات جشنواره برروی نوری بیلگه جیلان متمرکز شد. 

هنوز افق‌های جشنواره جهانی فجر را درنیافته‌ایم

روشن است که مسئولان جشنواره برای حضور فیلم‌ها و مهمانان خارجی، محدودیت‌ها و موانع بسیاری بر سر راه داشته‌اند، این‌که یک فیلم خارجی بایستی مراحل بسیاری را بگذراند تا در صورت رضایت سازندگان آن در جدول نمایشات جشنواره قرار گیرد و مهمانان خارجی هم باید سد‌ها و محدودیت‌های تحریمی متعددی را پشت‌سر بگذارند تا بتوانند در یک جشنواره ایرانی شرکت کنند. همه اینها برای نگارنده روشن و واضح و به قول معروف مبرهن است.

اما به نظر می‌آید پس از سالیان سال برگزاری جشنواره و تماس با سینما و جشنواره‌های جهانی، مسئولان و متولیان سینمای ما (که البته در طول این سالیان، تغییرات و جابه‌جایی‌های چندانی نداشته‌اند) هنوز درنیافته‌اند بخش بین‌الملل جشنواره فیلم فجر یا همان جشنواره جهانی فیلم فجر، باید و می‌تواند مامن و پناهگاه فیلم‌ها و فیلمسازان مستقل و آزادیخواهی باشد که به دلیل ناسازگاری با سیستم مسلط بر سینمای جهان، در هیچ‌یک از حدود ۹۰۰ جشنواره حال حاضر دنیا جایی ندارند. 

بخش بین‌الملل جشنواره فیلم فجر می‌تواند و باید میدان تازه‌ای برای سینمای مستقل جهان باز کند تا در مقابل میادین مختلف و رنگارنگی که لابی‌های پیچیده سینمای جهان ایجاد کرده، صبغه نوینی به سینما بدهد و قطعا این میدان، شرکت‌کنندگان و تماشاگران بسیاری خواهد داشت.

جشنواره جهانی فیلم فجر می‌تواند و باید از این سرگشتگی و بی‌هدفی خلاص شود و شایسته نام و عنوانش و درخور مردمی که از کیسه آنها برایش هزینه می‌شود، سینمایی را به جهانیان بنمایاند که بتدریج سینمای امروز دنیا را تحت‌تاثیر خود قرار داده و آن را از سلطه سیستم‌های تهیه و توزیع غرب رهایی بخشد. 

متولیان جشنواره فیلم فجر باور کنند که از این جشنواره‌های کنونی جهان و سیستم مدیریت آن که تحت فرمان همان لابی‌های جهانی قرار دارد، آبی برای این جشنواره گرم نخواهد شد و نتیجه آن می‌شود که پس از صرف هزینه فراوان از بیت‌المال، راه‌اندازی دم و دستگاه عریض و طویل، تعیین مدیران ریز و درشت و ایجاد کانال‌های بسیار برای دریافت فیلم، درنهایت کل فیلم‌های بخش‌های رقابتی برخلاف روال جشنواره‌های معتبر و حتی خلاف آیین‌نامه‌های خود این جشنواره شامل تعداد فیلم اکران شده دست چندم و متوسط و ضعیف خواهد بود که جشنواره‌ای با این ادعای بسیار شدید و غلیظ را به یک «هفته فیلم» کم‌اعتبار تقلیل می‌دهد!